ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਚੌਕੀ, ਜਿੱਥੋਂ 36 ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ 21 ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਜੰਗ ਲੜਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਿੱਖ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਤੇ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਣੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਅਸਲ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਇਹ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।
ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ‘ਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਯਾਦਗਾਰ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ‘ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਸਾਰੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇੱਥੇ 9 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਸਮਾਗਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਉਦਘਾਟਨ 12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਆਏ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ।
ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਫਾਊਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੰਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਕਾਫੀ ਗੜਬੜ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਦੋ ਕਿਲ੍ਹੇ ਹਨ, ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਾ ਰੇਂਜ ‘ਤੇ ਲਾਕ ਹਾਰਟ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸੁਲੇਮਾਨ ਰੇਂਜ ‘ਤੇ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਾੜੀ ‘ਤੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਚੌਕੀ ਬਣਾਈ ਸੀ।
ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬਲਾਕ ਹਾਊਸ, ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਗਨਲ ਟਾਵਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਹੈਲੀਓਗ੍ਰਾਫਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਚੌਕੀ ਤੋਂ ਹੀ ਹੌਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ 36 ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜੰਗ ਲੜੀ ਸੀ। ਸੰਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਲੌਕ ਹਾਰਟ ਫੋਰਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਯਾਦਗਾਰ ਅਸਲ ਪੋਸਟ ‘ਤੇ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇਗੀ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਪਰੋਕਤ ਯਾਦਗਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਟਾਊਨ ਹਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਉਥੇ ਹੈ, ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਉਥੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਇਸੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਮਾਲ ਮੰਡੀ ਵਿਖੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਕਸ਼ੇ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਕੇਸਰੀ’ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਪਰੋਕਤ ਯਾਦਗਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਟਾਊਨ ਹਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਪਰ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਉਥੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਇਸੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਮਾਲ ਮੰਡੀ ਵਿਖੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਕਸ਼ੇ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਕੇਸਰੀ’ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।
