ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਪਹਾੜ ਗੰਭੀਰ ਖਤਰੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਰਵੇਖਣ (GSI) ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਰਿਪੋਰਟ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜ ਦਾ 22% ਹਿੱਸਾ ਉੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਜੋਖਮ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਮੋਲੀ, ਰੁਦਰਪ੍ਰਯਾਗ, ਟਿਹਰੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ 15 ਲੱਖ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। 32% ਹਿੱਸਾ ਦਰਮਿਆਨੇ ਜੋਖਮ ਅਤੇ 46% ਘੱਟ ਜੋਖਮ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ ਪੂਰਾ ਰਾਜ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਲਈ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। GSI ਨੇ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ 91,000 ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ।
ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ ਮਾਨਸੂਨ ਨੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 3,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ, 120 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ 150 ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਾਪਤਾ ਹੋਣ ਦੀ ਖਬਰ ਹੈ। 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਰ ਤਬਾਹ ਹੋਏ। ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਖਤਰਨਾਕ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਰੁਦਰਪ੍ਰਯਾਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਾਈਵੇਅ ‘ਤੇ 51 ਖਤਰਨਾਕ ਖੇਤਰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 13 ਇਸ ਮਾਨਸੂਨ ਵਿੱਚ ਬਣੇ।
ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਲ-ਵੇਦਰ ਰੋਡ, ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਅਤੇ ਬੇਕਾਬੂ ਉਸਾਰੀ ਨੇ ਜੋਖਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ. ਐਸ.ਪੀ. ਸਤੀ ਮੁਤਾਬਕ, ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ 29% ਹਿੱਸਾ, ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵੀ ਸਮਾਨ ਜੋਖਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਿਪੋਰਟ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਮਜ਼ੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ, ਜ਼ੋਨਿੰਗ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਢਲਾਣਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਜਾਣ।ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੇ 14 ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ:
- ਕਮਜ਼ੋਰ ਚੱਟਾਨਾਂ: ਪਹਾੜੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਟੁੱਟਣ ਕਾਰਨ ਖਿਸਕਣ ਦਾ ਜੋਖਮ।
- ਭਾਰੀ ਬਾਰਿਸ਼: ਲੰਮੀ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ ਬਾਰਿਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਗਿੱਲਾ ਕਰਕੇ ਖਿਸਕਾਉਂਦੀ ਹੈ।
- ਬੱਦਲ ਫਟਣਾ: ਤੇਜ਼ ਬਾਰਿਸ਼ ਢਲਾਣਾਂ ਨੂੰ ਅਸਥਿਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਸੜਕ ਨਿਰਮਾਣ: ਪਹਾੜ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਢਲਾਣਾਂ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਘਟਦੀ ਹੈ।
- ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਕਟਾਅ: ਨਦੀਆਂ ਢਲਾਣ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਮਲਬਾ: ਮਲਬੇ ਨੂੰ ਢਲਾਣਾਂ ‘ਤੇ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ ਭਾਰ ਵਧਦਾ ਹੈ।
- ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ: ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਕੜ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ।
- ਭੂਚਾਲ: ਵਾਰ-ਵਾਰ ਛੋਟੇ ਭੂਚਾਲ ਢਲਾਣਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
- ਜੰਮਣਾ-ਪਿਘਲਣਾ: ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਪਾਣੀ ਦਾ ਜਮਾਅ: ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਧਸ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਭਾਰੀ ਉਸਾਰੀ: ਹੋਟਲ, ਪਾਰਕਿੰਗ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਢਲਾਣਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਝ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਮਾਈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਬਲਾਸਟਿੰਗ: ਸੁਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਮਾਈਨਿੰਗ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਅਸਥਿਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ: ਸਥਾਨਕ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਢਲਾਣ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।
- ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ: ਅਤਿ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ, ਸਥਿਰ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।