ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ : ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ(Chemical fertilizers) ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਮਿੱਤਰ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (Friendly bacteria) ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਹਿੰਗੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਭੋਪਾਲ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਕਿਸਾਨ (Progressive farmer) ਮਿਸ਼ਰੀਲਾਲ ਰਾਜਪੂਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਲੈਬਾਰਟਰੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਖਰਚੇ ਵਿੱਚ ਮਿੱਚਰ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਕੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੀ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਕਿਸਾਨ ਵੱਲੋਂ ਬੈਸੀਲਸ ਥੁਰਿੰਗੀਏਨਸਿਸ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਹਰਜੀਨੀਅਮ ਉੱਲੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਟਮਾਟਰ, ਗੋਭੀ ਅਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਕੈਟਰਪਿਲਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮਿਸ਼ਰੀਲਾਲ ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (ਪੂਸਾ) ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਸਾ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰੇਖਾ ਬਲੋਦੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ।
ਟ੍ਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਹਰਜੀਨੀਅਮ ਫੰਗਸ ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ 25 ਗ੍ਰਾਮ ਮੀਡੀਆ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਲਿਆ ਕੇ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਥੁਰਿੰਗੀਏਨਸਿਸ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਇੱਕ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ 72 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦਾ ਹੈ। 50 ਮਿਲੀਲੀਟਰ ਥਿਊਰਿੰਗੀਏਨਸਿਸ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨੂੰ 15 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਕੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ‘ਤੇ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰੋ।
ਆਲੂ, ਚੌਲ, ਬਾਜਰੇ ਤੋਂ ਬਣੀ ਟ੍ਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਹਰਜੀਨੀਅਮ ਫੰਗਸ
ਪਿੰਡ ਖਜੂਰੀਕਲਾ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਮਿਸ਼ਰੀਲਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ 15 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਰਫ 200 ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਆਲੂ ਜਾਂ ਚਾਵਲ, ਬਾਜਰੇ ਤੋਂ ਟ੍ਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਹਰਜੀਨੀਅਮ ਉੱਲੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ 250 ਗ੍ਰਾਮ ਆਲੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਵਿਚ 25 ਗ੍ਰਾਮ ਡੈਕਸਟ੍ਰੋਜ਼ ਅਤੇ 15 ਗ੍ਰਾਮ ਅਗਰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਉਬਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੰਡਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਟ੍ਰੇ ਵਿੱਚ ਅੱਧਾ ਇੰਚ ਤੱਕ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟ੍ਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਹਰਜੀਨੀਅਮ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਟਵੀਜ਼ਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਟ੍ਰੇ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਪਮਾਨ ਲਗਭਗ 25 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ
ਮਿਸ਼ਰੀ ਲਾਲ ਰਾਜਪੂਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 15 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਵੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਾਧਾ ਦਿਸਿਆ, ਪਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੀੜੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੈਵਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕੋਪ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (ਪੂਸਾ) ਦੀ ਰੇਖਾ ਬਲੋਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੈਸੀਲਸ ਥੁਰਿੰਗੀਏਨਸਿਸ ਇੱਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਟ੍ਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਹਰਜੀਨੀਅਮ ਇੱਕ ਉੱਲੀ(ਫੰਗਸ) ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਆਰਗੈਨਿਕ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਸਤਾਨਾ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
