ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਜੰਗਜੂ, ਦਲੇਰ ਤੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ , ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਵੀ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (13 ਨਵੰਬਰ 1780 – 27 ਜੂਨ 1839) ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ “ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ” ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼, ਸੂਝਬੂਝ, ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।
ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਚੇਚਕ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਚਲੀ ਗਈ। 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਸਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੰਭਾਲੀ। ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸੂਝਬੂਝ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨੇਤ੍ਰਤਵ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਿਖਾਈ।
ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
1799 ਵਿੱਚ, 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। 1801 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ “ਮਹਾਰਾਜਾ” ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁਟ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਮੁਲਤਾਨ, ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੱਕ ਸੀ।
ਫੌਜੀ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਸੈਨਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਆਂ, ਵਪਾਰ, ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣੀ।
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਧਾਰ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ “ਸੁਨਹਿਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵੀ ਕੀਤੀ।
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੰਬੰਧ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ 1809 ਵਿੱਚ ਸਤਲੁਜ ਸੰਧੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹੀਆਂ। ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਖੈਬਰ ਪਾਸ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ।
ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ
ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਕਾਬਲ ਤੋਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ। ਜਦੋਂ 27 ਜਨੋਵਰੀ 1823 ‘ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। ਆਫ਼ਰੀਦੀ , ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ ਤੇ ਖ਼ਟਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ।
ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਦਾ ਪੁਲ ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ ਪਠਾਣ ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ ਘੋੜਾ ਪਾਣੀ ਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ ਊਂਠ , ਹਾਥੀ , ਘੋੜੇ ਤੇ ਖ਼ੱਚਰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ।
ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਟਕ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵਸ਼ਕਾਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਥੇ ਉਹ ਲੰਡੀ ਨਦੀ(ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ ਨਦੀ ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਖਾਲਿਸੀਆਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ
ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਸਜਾਵਟੀ ਕੰਮ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਕੰਮ 1800 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ, ਦਿਲਚਸਪੀ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਮੱਤ ਦੇ ਦੋ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਏ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਹਨ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਹੈ (ਗੁਰੂ, ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾਦਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆ ਸੀ) ਅਤੇ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਨਾਂਦੇੜ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ 1708 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆ ਸੀ।
ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
1839 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਗੜਨ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਗੋਂ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਝਬੂਝ, ਸਮਰਪਣ, ਅਤੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਦਿੱਤਾ।